Elm inkarçılığının 5 xüsusiyyəti və həll yolları

Elmi həqiqətləri rədd etməyin, təhlükəli ictimai nəticələri vardır. Məsələn, insan immunçatmamazlığı virusunun (İİV) qazanılmış immun çatmamazlığı sindromuna (QİÇS) səbəb olmadığına dair inanclar Cənubi Afrikada 330.000-dən çox adamın ölümünə, siqaretlə xərçəng xəstəliyi arasındakı əlaqənin rədd edilməsi isə bütün dünyada milyonlarla erkən ölümə səbəb oldu. Peyvənd əleyhdarları sayəsində, qarşısı alına bilən xəstəliklər əvvəlki gücünə qovuşmağa başladı. 

Elmin inkar edilməsi, özümüzü görməməzliyə vuracağımız və ya rədd edə biləcəyimiz bir vəziyyət deyil. Yaxşı, bəs əks mübarizədə ortaya tutarlı cavablar çıxarmaq mövzusunda elmi araşdırmalar nə deyir? Ortaq qənaət, həllin, elmi ünsiyyəti gücləndirmək lazım olduğu istiqamətindədir. Lakin aparılan araşdırmalar, insanların mövcud inancını və ya dünya görüşünü təhdid edən dəlil təqdim etməyinizin, istənmədən də olsa onların mövcud inanclarını gücləndirərək əks təsirə səbəb ola biləcəyini ortaya qoyur. Bu vəziyyətə "əks zərbə təsiri" deyilir. Bu təsirə dair ilk elmi təcrübələrin tarixi 1975-ci ilə qədər uzanır. 

Kanzas Universitetindən bir psixoloq, Xristian gəncə, İsanın yenidən dirilməyəcəyinə dair yalnız iştirakçının reaksiyasının nə olacağını görmək məqsədi ilə uydurulmuş dəlillər təqdim etmişdi. Ortaya çıxan nəticə çox da çaşdırıcı deyildi. Onun inancını təhdid edən bu dəlillərə verdiyi reaksiya inancının daha da güclənməsinə səbəb olmuşdu. Bu tərzdə bir reaksiyanın necə olduğunu görmək üçün, siz də oxşar sadə təcrübələr apara bilərsiniz.

Təkamül Nəzəriyyəsinin bu şəkildə inkar edilməsinin səbəblərindən biri də budur.  Çünki təkamül, insanların mövcud inanclarını təhdid edən güclü dəlillər təqdim edir. Nəticədə, hər nə qədər artıq tragikomik bir hal almış olsa da, alacağınız cavablardan biri böyük ehtimalla yenə elmi qavrama və məlumatdan məhrum olan "Niyə indiki meymunlar insan olmur?" sualı olacaqdır. Bu sual sizi güldürsə də, qarşı tərəfdə mövcud inancın daha da güclənməsinə səbəb olan özünütəsdiq həzzinə səbəb olur. 

Məsələn, ABŞ-da Respublikaçılara İraqda kütləvi qırğın silahlarının istifadə edilmədiyinə dair dəlillər təqdim edildikdə, bu vəziyyət tam əks təsirə səbəb olmuş və insanların İraqda kütləvi qırğın silahının istifadə edildiyinə dair inanclarını daha da gücləndirmişdi.

Bir araşdırmada, siyasi mühafizəkarlar, iqlim dəyişməsində insan təsirinin böyük olduğu ilə əlaqədar elmi konsensus əldə edildiyinə dair məlumatlandırıldıqda, onların, insanların iqlim dəyişməsinə səbəb olduğu iddiasını daha az qəbul etdikləri görüldü. 

"Personality and Social Psychology"nin illik simpoziumunda qeyd edilən bir tədqiqatda, müəyyən mövzu üzərində sadəcə dəlillər və məlumatlara diqqət ayırmağın bir insanın düşüncəsini dəyişdirmək üçün kafi olmadığını, hətta onun öz "həqiqətlərini" əks hücum olaraq təqdim etmə meylini ortaya çıxardığını göstərir.

Elmi Rədd Etmə Yanaşmasının 5 Əsas Xüsusiyyəti 

Elmi rədd etmə, 5 əsas və bir çox xarakterik amilin uyğun şəkildə istifadə edildiyi yanaşmadır. İnkarçılar, fikirlərinin əsassız qalmasından əksər hallarda narahatlıq duymaz, hətta bunu ortodoks dominantlığa və siyasi doğruçuluğa qarşı öz intellektual cəsarətlərinin təzahürü olaraq görürlər. Ən məşhur xüsusiyyətlərindən biri də özlərini tez-tez Qalileyə bənzətmələridir.

1. Saxta Mütəxəssislər 

Bunlar, müəyyən bir sahədə mütəxəssis olmaq məqsədi güdən, lakin fikirləri mövcud elmi məlumat ilə tamamilə tutarsız olanlardır. Saxta mütəxəssis fikirlərinə müraciət edilən mübahisələr, ümumiyyətlə əsl mütəxəssislərin və araşdırmaçıların qaralandığı və günahlandırıldığı, aparılan araşdırmaların dəyərsizləşdirilməyə çalışıldığı və şübhəylə yanaşılmasına çatdırıldığı bir nəticəyə doğru çevrilir.

2. Məntiqi Yanılma 

Məsələn, siqaret tərəfdarı olan qruplar, Hitlerin də siqaret əleyhinə kompaniyaları müdafiə etdiyini, bu səbəbdən siqaret əleyhinə araşdırmaların neo-faşistlərin nəzarətində olduğunu irəli sürür. Məntiqi yanılmalar, əks arqumenti çürütmək üçün, səhv dilemmalar meydana gətirməyi, diqqət və marağı başqa istiqamətə yönəltməyi və arqumenti dəyişdirmək üçün ad hominem tərzli məqsədli cəhdləri ehtiva edir. 

3. Araşdırmanın Çata Bilməyəcəyi İmkansız Gözləntilər Yaratmaq 

Məsələn, iqlim dəyişməsi həqiqətini rədd edənlər, termometrin icadından əvvəlki etibarlı temperatur qeydlərinin əskikliyinə işarə edir. Bəziləri isə, bir fenomenə dair fikrı tamamilə rədd etmənin vasitəsi olaraq riyazi modelləşdirmələrin özündəki naməlumluğu istifadə edir. 

4. Seçici Yanaşma

Elmi rədd edənlərin bir başqa xüsusiyyəti isə seçici yanaşmadır. Bu xüsusiyyət, bir mövzu barəsində güclü elmi razılığa baxmayaraq, nisbətən zəif araşdırmadakı qüsurları axtarıb tapmaq ya da obyektivliyi zəif olan bir araşdırmanın məlumatlarını istifadə edərək bütün mövzunu gözdən salmağa çalışmaq şəklində özünü göstərir.

5. Konspirasiya Nəzəriyyələri

Elmi baxışların böyük əksəriyyəti bir şeyin doğru olduğunu qəbul etsə də, inkarçılar, elm adamlarının bu nəticəyə gəlmək üçün sübutları müstəqil olaraq araşdırdığını etiraf etməyəcək. Elmi işlərdəki "resenziya" prosesi, konspirasiyaçılar tərəfindən, əks görüşlərin sıxışdırıldığı, nəticələri dəstəkləməyən dəlillərin və ya məntiqi əsası olmayan düşüncələrin təhlil edildiyi bir müddət olaraq qiymətləndirilir. 

Daha Çox Elmi Dəlil, Müqaviməti Gücləndirir 

İronik şəkildə, müəyyən mövzuya dair elmi həqiqətləri rədd edən bir insana daha çox elmi dəlil təqdim etmə cəhdi, rədd etmə davranışı ilə bağlı ictimai elmi araşdırmaları gözardı edən çox da yararlı bir üsul deyil. Yəni məsələnin mənşəyinə dair problemi həll etməsəniz, effektiv həll üsulu da tətbiq edə bilməzsiniz. Problemin böyük bir qismi, insanların elmi nəticələri siyasi, dini ya da ictimai mühakimələrindən yola çıxaraq qiymətləndirməsindən qaynaqlanır. Bu səbəbdən, insanın dünya görüşünün güclü təsirlərini nəzərə almadan edilən elmi ünsiyyət cəhdləri, əksər hallarda faydasız olur. 

Keçmişdə aparılan araşdırmalar, düşüncələri dəyişdirməyin bu cür çətin olmasının səbəblərindən birinin, hər hansı bir insana bir mövzuya dair yeni dünyagörüşləri təqdim etmənin, qaçılmaz olaraq onun beynində mövcud dərkini gücləndirən məlumat şəbəkələrinin ortaya çıxması olduğunu irəli sürmüşdü.

Elmin Rədd Edilməsinə Elmi Yolla Necə Cavab Verə Bilərik? 

Problemin cavabı bir psixologiya sahəsi olan "peyvənd nəzəriyyəsi"ndədir. Peyvənd düşüncəsi, sadəcə peyvənd mexanizminin analogiyasıdır. Bir virusun yayılmasına maneə törətmək üçün, virusun daha zəif formasının təqdim edilməsi lazımdır. Bu sadə anlayış, təcrübədə milyonlarla insanın həyatını xilas etmişdir. 

Psixologiya sahəsində isə, peyvənd nəzəriyyəsi, məlumatın peyvənd edilməsinin tətbiqini nəzərdə tutur. Belə ki, elm öyrədərkən, özümüzü yalnız elmi yolla ifadə etməli olduğumuzu hiss edirik. Yəni sağlam qavrama üçün lazımı məlumat veririk. Bu vəziyyət, eynilə xəstə insanlara vitaminlər vermək kimidir.  Lakin, vitaminlər virusa qarşı immunitet yaratmaq nöqtəsində faydasızdır. 

Burada, fikir yanılması meydana gətirməyə bənzəyən bir hərəkət vardır. Yaxşı elmi fikir sahibi ola bilərsiniz. Ancaq, elmi təhrif edən bir miflə qarşılaşsanız, elm və bu mif arasındakı qarşıdurmayla üz-üzə qalırsınız. Və əgər ki, elmi təhrif edən bu texnikanın necə istifadə edildiyini anlamasanız, bu qarşıdurmanı aradan qaldıracaq həll tapmaqda çətinlik çəkərsiniz. 

Peyvənd nəzəriyyəsi sahəsindəki yarım əsrlik araşdırmalar, səhv məlumatın təsirini azaltmağın ən yaxşı üsulunun bu səhv məlumatın daha zəif formasının insanlara təqdim edilməsi olduğunu göstərir. Bunu bacarmağın yolu da, mifdəki yanılmaları açıqlamaqdan keçir. İnsanlar elmi təhrif etmədə istifadə edilən texnikaları anlasa, miflərin yerinə həqiqətləri qoya biləcək yanaşmanı asanlıqla ortaya çıxara bilər. 

Peyvənd etmə nəzəriyyəsinin funksionallığını göstərməyin bəlkə də ən gözəl yollarından biri peyvəndə dair bir mifə toxunmaq olacaq. Məsələn, peyvəndin autizmə səbəb olduğunu iddia edən məşhur mifə baxaq. 

Son dərəcə məşhur olan bu mifin ortaya çıxmasının səbəbi "Lancet"də dərc olunan bir araşdırmadır. Araşdırmanın saxta olduğu sonradan aydın olmuş və jurnal tərəfindən nəşrdən qaldırılmışdır. Lakin, autizm inkişafının bəzi uşaqlarda peyvənd edildikləri vaxtlara uyğun gəlməsi mifin yayılmasına səbəb olmuşdur. 

Bu mifin istifadə etdiyi məntiq hiyləsi "post hoc, ergo propter hoc" Latınca, "bundan sonra, elə isə buna görə" şəklindədir. Məsələn, X və Y hadisəsi ardıcıl baş vermiş iki hadisə olsun. Məğzi "post hoc" olan bu məntiqi hiylə hadisəyə bu şəkildə yaxınlaşır, Y hadisəsi, X hadisəsindən sonra olduğu üçün, Y hadisəsinin səbəbi X hadisəsidir. Reallıqda isə, Y hadisəsi, X hadisəsi olmasa da baş verəcəkdi. 

Halbuki səbəb göstərməyin yeganə yolu, statistik baxımdan dəqiq elmi araşdırmalar aparmaq olacaq. Bir çox araşdırma, bu mövzunu ciddi öyrənmiş və autizmlə peyvənd arasında hər hansı əlaqə müəyyən olunmamışdır. 

Digər tərəfdən silahlanma yarışı kimi, yeni kompleks məlumat əvvəlkinə üstün gəldikdə, razısalma əsasən, yeni məlumatı mövcud bəzi köhnə məlumatlarla birləşdirərək təqdim etdikdə mümkün olur. Məsələn, "bəli, qatıqda bakteriya var, ancaq bu bakteriya faydalı ola bilər" kimi. Əgər bu şəkildə edilməzsə, cəhdlər böyük ehtimalla boşa çıxacaq və köhnə dünyagörüşü insanın şüurunda daha şiddətli bir müdafiəyə səbəb olacaqdır. 

"Peyvənd Edilmiş Beyinlər" 

Elmi həqiqəti rədd edən adamı, ona daha çox elmi fakt təqdim etmədən də razı sala bilərsiniz. Bunu, elmi rədd edən iddiaların zəif tərəflərini özünə göstərmək yolu ilə etmək olar. Yəni, səhv məlumata qarşı peyvənd edə bilərsiniz. 

Peyvənd etmə nəzəriyyəsinin praktik tətbiqləri, məktəblərdə xüsusilə Təbiət Elmləri dərslərində qavrama yanılmasına əsaslanan (başqa sözlə aqnotoloji əsaslı tədris) tədrisdə özünü göstərir. Bu təhsil forması, elm haqqındakı qavrama yanılmalarını çürüdərək verilən təhsili ehtiva edir. Bu yanaşma, sadəcə elm öyrədən ənənəvi təhsil üsullarından daha çox təhsil qazancları ilə nəticələnir. 

Elmi rədd edən yanaşmalara, əsasən daha güclü elmi arqumentlərlə cavab verilməyə çalışılır. Lakin, bu vəziyyət ehtiyacın yalnız yarısıdır. Elmi araşdırmalar, bizə bir həll təqdim edir: İnsanları, elmi rədd edən iddiaların daha zəif formaları ilə üzbəüz buraxın; beləliklə elmi rədd etmə davranışına dair müqavimət inkişaf etdirmələrinə səbəb olarsınız.